राजनीतिमा जे पनि हुन्छ भनेर सार्वजनिक रूपमा भन्न पनि नेताहरू हिचकिचाउँदैनन । सत्ता प्राप्तिका लागि विचार त्याग गर्नु राजनीति हो ? रातारात वा केही क्षणमै पार्टी परिवर्तन गर्ने वा गठबन्धन गर्ने राजनीति हो ? नेताले ५–१० वर्ष पार्टीमा बसेर सत्ताको स्वाद लिन्छ । आगामी चुनावमा हार्ने महसुस भएपछि उनले पार्टी परिवर्तन गरे । त्यसपछि उनी एक दशकसम्म बसेको पार्टीको आलोचना गर्न थाल्छन । जसका कारण नेताहरुप्रति मतदाताको विश्वास कमजोर भएको छ । यो लोकतान्त्रिक व्यवस्थाका लागि सुखद संकेत होइन ।
भारतमा सन २०२४ को लोकसभा चुनावका लागि राजनीतिक दलहरूले आफ्ना प्रतिद्वन्द्वीहरू विरुद्ध नकारात्मक विज्ञापन अभियानको योजना बनाएका छन । नकारात्मक प्रचार प्रभावकारी हुन सक्छ तर यसको प्रभाव दुईतर्फी दौडमा बढी महत्त्वपूर्ण हुन्छ । २ भन्दा बढी उम्मेदवार भएको दौडमा, यसले उम्मेदवार र लक्ष्य दुवैको लागि नकारात्मक परिणाम ल्याउन सक्छ । उम्मेदवारहरूले ‘पहिले हिट, कडा हिट र हिटिङ’ को दृष्टिकोण अपनाएपछि व्यक्तिगत आक्रमण र डरको राजनीति बढ्दै गएको छ। मतदाता र प्रतिस्पर्धा बढ्दै जाँदा राजनीतिक विज्ञापन विश्वभर व्यापक हुँदै गइरहेको छ।
१८२८ मा अमेरिकी राष्ट्रपतिको दौडदेखि, राजनीतिक दलहरूले आफ्ना विरोधीहरूको चरित्रलाई आक्रमण गर्न नकारात्मक प्रचार प्रयोग गरेका छन। धेरै इतिहासकारहरू भन्छन् कि जोन क्विन्सी एडम्स र एन्ड्रयू ज्याक्सनले सबैभन्दा खराब चुनाव लडे १९६४ मा, लिन्डन जोनसनले राष्ट्रपतिको अभियानमा आफ्ना प्रतिद्वन्द्वी ब्यारी गोल्डवाटरलाई बदनाम गर्न नकारात्मक रेडियो विज्ञापनहरू प्रयोग गरे। ुडेजी विज्ञापनु यी विज्ञापनहरू मध्ये एक थियो र यसले जोनसनको ठूलो जितमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। एक पटक मात्र प्रसारण गरे पनि, यो अत्यधिक प्रभावकारी थियो ।
2016 को अमेरिकी राष्ट्रपति चुनावमा, डोनाल्ड ट्रम्पले हिलारी क्लिन्टन पतन भएको चित्रण गर्ने विज्ञापन प्रयोग गरे। ट्रम्प र जो बाइडेन दुबैले २०२० मा नकारात्मक अभियान चलाए। ट्रम्पले बाइडेनको मानसिक क्षमताको आलोचना गरे, जबकि बाइडेनले कोविड १ या को ट्रम्पको ह्यान्डलिङ र उनको चरित्रको आलोचना गरे । uk 2019 आम चुनावमा कन्जरभेटिभ पार्टीले जेरेमी कोर्बिनलाई सुरक्षा खतराको रूपमा चित्रण गरेको थियो। २०२१ को जर्मन संघीय चुनावमा, सोशल डेमोक्र्याटिक पार्र्टीले बाढी प्रभावित क्षेत्रको भ्रमण गर्दा हाँसेको तस्बिरहरू प्रयोग गरेर आर्मिन लाशेटलाई लक्षित गर्यो।
उम्मेदवारहरूले चुनाव जित्न अफवाह फैलाउने र आक्रामक विज्ञापन प्रयोग गर्ने जस्ता रणनीतिहरू प्रयोग गर्छन । अन्ना हजारेको जनलोकपाल आन्दोलनदेखि नै सामाजिक सञ्जालले राजनीतिलाई परिवर्तन गरेको छ र सूचना र जवाफदेहीताको प्रमुख स्रोत बनेको छ। विज्ञहरूको अनुमान छ कि भारतको 2024 को चुनावको विज्ञापनको लागत 2000 करोड देखि 13000 करोड रुपैयाँ सम्म हुन सक्छ। केही विज्ञहरूको अनुमान छ कि राजनीतिक दल र उम्मेदवारहरूले विज्ञापनमा ₹ 14.4  बिलियन (₹ 1.2 ट्रिलियन) भन्दा बढी खर्च गर्न सक्छन्, जुन 2019 मा खर्च गरिएको रकम दोब्बर हो।
निर्वाचन आयोगले उम्मेदवारलाई ७५ लाखदेखि ९५ लाख रुपैयाँसम्मको आधिकारिक खर्च सीमा तोकेको छ । दुर्भाग्यवश, धेरै पार्टीहरू र उम्मेदवारहरूले उनीहरूको समर्थन जुटाउन मतदाताहरूलाई फोन, साइकल, मिक्सर, ग्राइन्डर र नगद जस्ता निःशुल्क उपहारहरू प्रदान गर्छन्। 2014 मा, बीजेपीले 714 करोड रुपैयाँ भन्दा बढी खर्च गर्यो। कांग्रेसले ५१६ करोड रुपैयाँ खर्च गरेको छ । कुल लागत करिब ४ छ अर्ब वा 30,000 करोड रुपैयाँ अनुमान गरिएको थियो। राजनीतिक उम्मेदवारले चुनाव प्रचारका लागि पैसा कहाँबाट पाउँछन् ? सामान्यतया, केहि धनी उम्मेदवारहरूले आफ्नो पार्टी र जनताबाट स्व-वित्त गर्छन्। तर, समयसँगै अवैधानिक पैसा पनि भित्रिएको छ ।

भारत सरकारले नगर निगमका लागि चुनावी बन्ड पेश गर्यो, तर सर्वोच्च अदालतले भर्खरै प्रतिबन्ध लगाएको छ। भाजपाले ५७ प्रतिशत इलेक्टोरल बन्ड पाएको छ । सन् २०१८ र २०२२ को बीचमा ५२।७ अर्ब रुपैयाँ ९१।१ बिलियन डलर० बराबरको इलेक्टोरल बन्ड बिक्री भएको थियो। कांग्रेसले मूल्यको १० प्रतिशत अर्थात् ९ अर्ब ६ करोड रुपैयाँ मात्र पायो । कालो धन चुनावी खर्चमा प्रयोग हुने गरेको आरोप छ । कतिपय चुनावी अभियान सफल हुन्छन्, कतिपय असफल हुन्छन् । सन् २००४ को प्रधानमन्त्री वाजपेयीको ‘इन्डिया शाइनिङ’ अभियान असफल अभियानको उत्कृष्ट उदाहरण हो।तर, सोही चुनावमा कांग्रेसको ‘आम आदमी’ अभियान सफल भयो ।
2014 मा, प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी एक विवादास्पद दक्षिणपन्थी राजनीतिज्ञबाट एक बलियो राष्ट्रवादी नेतामा परिणत भए जुन देशको विकास र युवाहरूसँग जोड्न केन्द्रित थियो। उनले आफ्नो प्रचार शैलीलाई थप राष्ट्रपति शैलीमा परिवर्तन गरे र आफूलाई राष्ट्रिय ब्रान्डको रूपमा प्रस्तुत गरे, र मानिसहरूले यसलाई मन पराए। यो आधुनिक प्रविधि, थ्रीडी र्याली, चिया छलफल, अन्तर्वार्ता र प्रचार भ्रमणहरू प्रयोग गरी सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण जन परिचालन अभ्यास थियो।
यू-ट्यूब यसका कारण राजनीतिक दलहरूले ३० सेकेन्डको टिभी विज्ञापनहरू प्रयोग गर्न सक्छन्। विज्ञापनहरू र लामो अनलाइन भिडियोहरूको साथ सफलतापूर्वक विज्ञापन गर्न सक्छन् । 2013 मा, आम आदमी पार्टी दिल्ली विधानसभा चुनावमा आम आदमी पार्टी प्रमुख केजरीवाल द्वारा ग्रासरुट अभियान, सामाजिक मिडिया गतिविधि र रेडियो विज्ञापन को माध्यम बाट बलियो प्रतियोगी को रूप मा देखा पर्यो। यो प्रक्रियाले नयाँ राजनीतिक नेताको आगमनलाई चिन्ह लगाइदियो।

२०१९ को राजनीतिक अभियानमा सबै दलले नकारात्मक रणनीति अपनाए । विपक्षीहरूले भाजपाको हिन्दुत्व(प्रेरित कार्यक्रमहरूको आलोचना गरे, तर पुलवामा घटना पछि मोदीको विजयले उनको बलियो आधार देखायो। भारतका राजनीतिक दलहरूले अर्को आम चुनावअघि आफ्ना विपक्षीहरूलाई खिल्ली उडाउने आकर्षक सामग्री सिर्जना गर्न आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (A.I.)  प्रयोग गर्छन्। बीजेपीले मोदीको प्रचारको एआई(जेनरेट गरिएको भिडियो जारी गर्यो, जबकि कांग्रेसले उनको डिजिटल छविलाई चित्रण गर्ने प्यारोडी भिडियो पोस्ट गर्यो।
भिडियोले हास्यास्पद रूपमा एक व्यापार टाइकुनले स्रोतहरू चोर्ने प्रयासलाई चित्रण गर्दछ, , h’g 1.5 मिलियन भन्दा बढी भ्यूहरूसँग भाइरल भएको छ। यो राजनीतिक अभियानमा एआई हो। प्रविधिको प्रयोगमा नयाँ सीमाको प्रतीक बनाउँछ। तर, कांग्रेसको ‘चौकीदार चोर है’ अभियानको नारा असफल भयो र राहुल गान्धीको मोदीमाथिको आक्रमण पनि सफल हुन सकेन। नकारात्मक अभियान विज्ञापनको प्रभावकारिता यसको सामग्री, सन्दर्भ, र दर्शक विशेषताहरूमा निर्भर गर्दछ। निर्वाचन आयोगले जारी गरेको दिशानिर्देशका बाबजुद पनि आगामी २०२४ को निर्वाचनमा नकारात्मक प्रचार रणनीतिमा बृद्धि हुने देखिएको छ । तर, आक्रामक विज्ञापन र चरित्र हत्याले स्वस्थ लोकतान्त्रिक प्रक्रियालाई फाइदा गर्दैन भन्ने कुरा जनताले नबुझेसम्म यो प्रवृत्ति जारी रहनेछ। त्यसैले राजनीतिक दल र उम्मेदवारले नकारात्मक प्रचारको सहारामा नभई सकारात्मक विज्ञापन निर्माणमा ध्यान दिन जरुरी छ ।
यहाँ पनि इलाम र बझाङमा प्रतिनिधिसभा र प्रदेशसभाको उपनिर्वाचन हुन लागेकोले यहाँको राजनीतिक परिदृश्य पनि योभन्दा फरक हुने छैन । २०८० को चुनावी गतिविधि हाम्रो अगाडि छ।
देश हाम्रो हो, लोकतन्त्र हाम्रो हो । यो लोकतन्त्रमा भोटको शक्ति सबैभन्दा ठूलो हुन्छ । यो भोटको शक्तिले हामी हाम्रो र हाम्रा बालबालिकाको भविष्य छान्छौं। त्यसैले मतदान गर्नु १८ वर्षभन्दा माथिका प्रत्येक व्यक्तिको दायित्व हो । मतदान नगर्नु भनेको हाम्रो लोकतान्त्रिक जिम्मेवारीबाट पछि हट्नु हो। त्यसैले प्रत्येक मतदाताले निर्वाचनलाई गम्भीरताका साथ लिनुपर्छ र त्यसमा सहभागी हुनुपर्छ । जसरी हामी सबैले आफ्नो दैनिक कामबाट समय निकालेर आफ्नो धार्मिक आस्था अनुसार धार्मिक स्थलमा गएर सुख समृद्धिको कामना गर्छौं । त्यस्तै संसद हाम्रो लोकतन्त्रको मन्दिर हो । यो निर्वाचन लोकतन्त्रको पर्व हो । त्यस्तै यो जिम्मेवारी पनि निर्वाह गर्नुपर्छ ।
हाम्रो जस्तो लोकतान्त्रिक समाजमा, विशेष गरी चुनौतीपूर्ण परिस्थितिहरूमा पारदर्शी र इमानदार सञ्चार महत्त्वपूर्ण छ। तर, इमान्दार र विश्वासयोग्य व्यक्तिहरू क्रमशः पछाडी पर्नु निराशाजनक छ। फलस्वरूप, उनीहरू स्वतन्त्र र स्वतन्त्र विचारकको रूपमा आफ्नो पहिचान कायम राख्न रोज्दै राजनीतिको ग्रे क्षेत्रबाट टाढा हुन्छन्। तसर्थ, उच्च राजनीतिक वातावरणमा, स्वतन्त्र विचारधारा भएका व्यक्तिहरूले चुनौतीहरूको सामना गर्छन्। अवसरवाद हावी छ, स्र्वार्थी नेताहरूलाई जन्म दिन्छ। यी समस्याहरूको समाधान गर्नको लागि वास्तविक लोकतान्त्रिक मूल्यमान्यतातर्फ ठोस प्रयास आवश्यक छ ।