डा केदार कार्की वरिष्ठ पशु चिकित्सक

विश्व रेबिज दिवस  2024, सेप्टेम्बर 28 मा, ब्रेकिंग रेबिज बाउन्ड्री केन्द्रित छ। विषयवस्तुले रोग व्यवस्थापनमा अवरोधहरू पार गर्न, क्रस सेक्टर सहयोगलाई बढावा दिन, नवाचारलाई बढावा दिन, र 2030 सम्ममा रेबिज उन्मूलन गर्न जनचेतना बढाउन प्रोत्साहित गर्दछ।
विश्व रेविज दिवस एक विश्वव्यापी स्वास्थ्य सेवा कार्यक्रम हो जुन 2007 देखि हरेक वर्ष सेप्टेम्बर 28 मा मनाइन्छ, जुन ग्लोबल एलायन्स फर रेबिज कन्ट्रोल द्वारा स्थापना गरिएको छ। यस दिनमा, विभिन्न स्थानीय र विश्वव्यापी समुदायहरू रेबिज रोगको बारेमा सचेतनाको वकालत गर्न भेला हुन्छन् र यसबाट बच्न विभिन्न माध्यमहरू जस्तै घरपालुवा जनावरहरूलाई खोप लगाउने आदि बारे छलफल गर्छन्। ।
सबैभन्दा उपेक्षित उष्णकटिबंधीय रोगहरू मध्ये एक भएको कारण ( रेबिजका पीडितहरू मुख्यतया गरिब, सीमान्तकृत र कमजोर जनसंख्या हुन्। सुरक्षित र प्रभावकारी इम्युनोग्लोबुलिन र खोपहरूको आविष्कार र उपलब्धताको बावजुद, कहिलेकाहीं, तिनीहरूको पहुँच तर्क गर्न सकिन्छ।
कुकुर(मध्यस्थता रेबिजका कारण मानव मृत्यु प्रति वर्ष कम्तिमा 59,000  विश्वव्यापी रूपमा अनुमान गर्न सकिन्छ जसमा क्रमशः विश्वव्यापी मृत्यु र दक्षिणपूर्वी एसियाली क्षेत्रको मृत्युको 65% हो। रेबिजका रेबिजका घटनाहरूको अचानक वृद्धि सार्वजनिक स्वास्थ्य चिन्ताको विषय हो।
रेबिज नियन्त्रणका लागि ग्लोबल एलायन्स विश्व स्वास्थ्य संगठन द्वारा मान्यता प्राप्त एक स्थापना हो, जसले सेप्टेम्बर 28, 1895 मा मृत्यु भएका फ्रान्सेली वैज्ञानिक लुइस पाश्चरलाई श्रद्धांजलि अर्पण गर्दै सेप्टेम्बर 2007  मा पहिलो विश्व रेबिज दिवस मनाएको थियो। यी स्वास्थ्य सेवा दिनहरू सामान्यतया यस्ता अन्धकार परिस्थितिहरूमा जनचेतनाको भावना जगाएर अन्तर्राष्ट्रिय र राष्ट्रिय स्तरहरूमा सहयोगी कार्यहरू परिचालन गरेर जनतामा आशा जगाउनको लागि नामित गरिन्छ।
सबैभन्दा पुरानो भाइरल रोग मध्ये एक ( रेबिज खोप द्वारा रोक्न सकिन्छ। यो जुनोटिक रोग पागल जनावरको टोकाइ वा खरोंचबाट फैलिन्छ र केन्द्रीय स्नायु प्रणालीलाई असर गर्छ। यदि क्लिनिकल लक्षणहरू देखा पर्छन् भने रेबिज ज्ञण्ण्५ घातक साबित हुन सक्छ।
रेबिजले घरेलु र जंगली जनावर दुवैलाई असर गर्न सक्ने भए तापनि खोप नगरिएका घरेलु कुकुरहरूले रेबिजका घटनाहरूमध्ये करिब ९९५ समावेश गर्दछ। ५ देखि १४ वर्षका बालबालिका सबैभन्दा बढी पीडित छन् ।
स्वास्थ्य प्रणाली र संरचनाहरूको सञ्चालनमा जोड दिँदै जुन समावेश गर्न आवश्यक छ र, सम्भव भएमा, जुनोटिक रोगहरू (जनावरहरूबाट सर्ने) उन्मूलन गर्न, व्यापक महामारी सिर्जना गर्ने क्षमता भएकाहरूलाई समेत।
विश्वस्वास्थ्य संगठनले २०३० सम्ममा कुकुरको मध्यस्थतामा हुने मानव रेबिज उन्मूलन गर्ने लक्ष्य राखेको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठनका विज्ञहरूको रणनीतिक सल्लाहकार समूहलाई जोखिममा परेका व्यक्तिहरूको स्वास्थ्य खोज्ने व्यवहारको वर्तमान परिदृश्य र रेबिजमा रेबिज भ्याक्सिन र इम्युनोग्लोबुलिनको प्रयोगको आवश्यकता थियो।
नेपालमा, प्रि(एक्सपोजर प्रोफिलेक्सिसलाई बालबालिका र उच्च जोखिममा रहेका जनसङ्ख्यामा प्रवद्र्धन गर्न सकिन्छ जहाँ कुकुरको टोकाइको प्रकोप ५५ भन्दा बढी रहेको छ। रेबिज(संक्रमित र गैर(संक्रमित कुकुरहरू बीचको भिन्नता पत्ता लगाउन, एक निगरानीलाई उक्साउन सकिन्छ। संक्रमित कुकुरहरूलाई व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ।
विश्वस्वास्थ्य संगठनले २०३० सम्ममा कुकुरको मध्यस्थतामा हुने रेबिजबाट हुने मृत्युलाई अन्त्य गर्ने लक्ष्य राखेको छ। हामीसँग रेबिज सम्बन्धी मृत्यु रोक्नको लागि आवश्यक पर्ने सबै औषधि, खोप, औजार र प्रविधिहरू भए तापनि हामीले पीडितहरूलाई निश्चित मृत्युबाट जोगाउन सकेका छैनौं, विशेष गरी कुकुर(मध्यस्थता रेबिजबाट।
विश्वस्वास्थ्य संगठनले कुकुर(मध्यस्थता रेबिजबाट हुने मृत्यु घटाउने आफ्नो प्रमुख गतिविधि साझा र्गयो, जसले स्वास्थ्य सेवामा पहुँच विस्तार गर्नुका साथै अन्य जुनोटिक रोगहरूको निगरानीको लागि आवश्यक विभिन्न संयन्त्रहरूको सुधार मार्फत काम गर्दछ।

रेबिज दुई प्रकारका हुन्छन्।
फ्युरियस रेबिजस् यसलाई इन्सेफलिटिक रेबिज पनि भनिन्छ, यो ८०५ मानव केसहरूमा हुन्छ, र बिरामीहरूमा हाइड्रोफोबिया (पानीको डर)  हुन्छ।
पक्षघाती रेबिजस् यसलाई डम्ब रेबिज पनि भनिन्छ, जसले मुख्य रूपमा पक्षाघात निम्त्याउँछ।
पागल कुकुरले टोकेको वा रेबिजको सम्भावित जोखिमको अवस्थामा, निम्न प्राथमिक उपचार सुझावहरू वा पोस्ट(एक्सपोजर प्रोफिलेक्सिस (PEP) आपतकालीन प्रतिक्रियाको रूपमा सुरु गर्न सकिन्छ। यी चरणहरूले केन्द्रीय स्नायु प्रणालीमा भाइरसको प्रवेशलाई प्रतिबन्धित गर्दछ, यसरी यसको प्रगतिमा सधैं ढिलाइ हुन्छ। पोस्ट(एक्सपोजर प्रोफिलैक्सिस चरणहरू हुन्स्
घाउलाई साबुन, पानीले कम्तीमा १५ मिनेटसम्म धुनुहोस्।
रक्तस्रावको अवस्थामा, दबाब लागू गर्नुपर्छ। यसले रक्त प्रवाहलाई सीमित गर्नुपर्छ। रेबिज देखा परेपछि जतिसक्दो चाँडो स्थानीय घाउको उपचार। यदि यो पाल्तु जनावर हो भने, खोप इतिहास प्राप्त गर्न सकिन्छ। बिरामीलाई एकैचोटि अस्पताल लैजानुपर्छ।
रेबिज रोक्न र संसारबाट रोग हटाउन मद्दत गर्न हामीले गर्न सक्ने धेरै चीजहरू छन्। यहाँ केहि विचारहरू छन्स्
रेबिज विरुद्ध आफ्नो घरपालुवा खोप लगाउनुहोस्। आफ्नो घरपालुवा जनावर र आफ्नो परिवारलाई रेबिजबाट जोगाउन तपाईंले गर्न सक्ने यो सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा हो।
जंगली जनावरहरूसँगको सम्पर्कबाट टाढा रहनुहोस्। यदि तपाईंले जंगली जनावर देख्नुभयो भने, त्यसको नजिक नजानुहोस्। यदि तपाईंलाई जंगली जनावरले टोकेको छ भने, तुरुन्तै चिकित्सा ध्यान खोज्नुहोस्।
रेबिज बारे अरूलाई सिकाउनुहोस्। रेबिजका खतराहरू र खोपको महत्त्वबारे आफ्ना साथीहरू, परिवार र छिमेकीहरूसँग कुरा गर्नुहोस्।
रेबिज उन्मूलन गर्न काम गरिरहेका संस्थाहरूलाई सहयोग गर्नुहोस्। रेबिजको फैलावट नियन्त्रण गर्न र मानिस र जनावरहरूलाई खोप उपलब्ध गराउने काम गर्ने संसारभरि धेरै संस्थाहरू छन्। तपाईंले पैसा दान गरेर, आफ्नो समय स्वयम्सेवा गरेर, वा तिनीहरूको कामको बारेमा चेतना फैलाएर यी संस्थाहरूलाई समर्थन गर्न सक्नुहुन्छ।
निष्कर्ष
रेबिज एक डरलाग्दो रोग हो, तर यो रोकथाम गर्न सकिन्छ। सँगै मिलेर काम गरेर, हामी एउटा यस्तो संसार बनाउन सक्छौं जहाँ रेबिज अब खतरा छैन। यस विश्व रेबिज दिवसमा, हामी जीवन बचाउन र रेबिज उन्मूलन गर्न एकजुट भएर काम गर्ने प्रतिबद्धता गरौं। धेरै रोगहरू मध्ये एक व्यक्ति मर्न सक्छ, सायद सबैभन्दा क्रूर हाइड्रोफोबिया हो, जहाँ पानी, जसले जीवन दिने मानिन्छ, मृत्युको कारण बन्न सक्छ। एक क्यान्सर रोगीले पनि केहि आशा गर्न सक्षम छ, तर एक रेबिज रोगी को केहि छैन।
रेबिज उन्मूलन गर्न अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ। यद्यपि, लुइस पाश्चरको अग्रगामी कार्य र विश्वभरका वैज्ञानिकहरू र जनस्वास्थ्य अधिकारीहरूको निरन्तर प्रयासलाई धन्यवाद, हामी प्रगति गर्दैछौं। यस विश्व रेविज दिवसको अवसरमा, आउनुहोस्, रेबिजको खतरा नरहने विश्व निर्माण गर्न मिलेर काम गर्ने प्रतिबद्धता गरौं।