राजु पौडेल
ढुङ्गाको छपनी बिछ्याएको सानो अनि साँघुरो घोरेटो बाटो । बाटैभरि खच्चडका मलमूत्रको ह्वास्स गन्ध । बजार छिर्ने बित्तिकै टङ्ल्याङ्–टुङ्लुङ् तिनै खच्चडका घण्टीको आवाज । हतार–हतार व्यापारी र हस्याङ्–फस्याङ् भरिया । यो मेरो सहरको पुरानो परिचय हो ।
यति मात्र पनि कहाँ हो र ? सडकको पहुँच नपुग्दाको त्यो समय थुप्रै खच्चडका पिठ्युँमा भारी बोकाइदिने र सयौं खाली डोका र बोराहरू भरेर दूरदराजका गाउँको भोक मेटाइदिने सानो थलो समेत हो यो भूगोल । त्यसो त नून–तेल बोकेर पुतलीबजारदेखि सेतीदोभान–कार्कीनेटा हुँदै बागलुङ–म्याग्दी र मुस्ताङसम्म जाने–आउने बटुवाको पसिना पुछ्ने र भारी बिसाउने चौपारी र बिसौनी पनि हो यो ।
हाल ‘कुश्मा’ नामबाट परिचित यो भूगोललाई मेरो हजुरबुवा उमेरका बुढापाकाहरू ‘कुमुपुर’ भन्न रुचाउँछन् । उनीहरूका अनुसार, सयौं वर्ष पहिला यहाँ कुशैकुशको बगैंचा थियो । जसका कारण यो भूगोललाई ‘कुशुमपुर’ नामले पुकारिन्थ्यो । पछि सोही नाम अपभ्रंश हुँदै कुश्मा रहन गएको जनविश्वास छ ।
प्रसिद्ध कालीगण्डकी नदी र ऊर्जा नदीको रूपमा सुपरिचित मोदीखोलाको काखमा अवस्थित यो सानो बजार फरक भौगोलिक विशेषता बोकेको जिल्ला सदरमुकाम समेत हो । दुई ठूला नदीले बनाएको प्राकृतिक खोचका कारण घण्टौं तल झरेर पसिनाले निथ्रुक्क भिज्दै कुश्मा चढ्नुपर्ने यहाँको अर्को परिचय थियो । तर समयक्रम सँगै अब ती सबै बाध्यता र परिचय बदलिएका छन् अर्थात् मेरो सहरले समयसँगै आफ्नो पहिचान/परिचय बदलेको छ, साख बदलेको छ ।सानो उमेर, हातमा तेलको ग्यालिन, पिठ्युँमा केही किलो सरसामानको भारी । कुश्मादेखि झरेर झाप्रेबगर हुँदै पारिपट्टिको चौपारीमा विश्राम लिएको त्यो क्षण घरीघरी याद आउँछ । केही बुढापाकाहरू चौपारीको शीतल ताप्दै आफ्नै लयमा गफिंदै गर्दा मेरो कानमा परेका ती शब्द आज पनि उत्तिकै प्रिय लाग्छन्, किनकि त्यतिबेलादेखि नै कुश्माले आफ्नो परिचय बदलेको हो भन्ने मेरो ठम्याइ छ । मैले कल्पनासम्म पनि नगरेका ती कुराहरू वृद्ध बुवाहरूको मुखबाट त्यतिबेला सुनिरहेको थिएँ । उनीहरू भन्दै थिए– ‘ज्ञादीदेखि कुश्मासम्म सीधै आकाशे पुल बन्दैछ !’
म ट्वाल्ल परें … । आश्चर्य मिश्रित मेरा आँखा एकाएक आकाशतिर मडारिए । तल मोदीको किनारबाट माथि हेर्दा दुईतिर फराकिला भीमकाय पहरा र आकाश बाहेक केही देखिनँ मैले । त्यो बेला वारि पहाडबाट पारि पुल बन्ने कुरा सुन्दा मात्र पनि आङ सिरिङ्ग हुन्थ्यो । एकछिन कल्पनामा रमाएँ, म के सुन्दैछु, मन खुसीले गद्गद् भयो, सपना…, विपना… मन उलटपुलट भयो ।
स्थानीय सामाजिक व्यक्तित्व सूर्यप्रकाश पौडेलले ज्ञादीको वारि ढिकबाट कुश्माको पारि ढिकसम्म लामो र अग्लो आकाशे पुल बन्न सम्भव छ भनेर पहिलो पटक भनेको कुरा त्यसदिन थाहा पाएको थिएँ मैले । यी वृद्ध बुवाहरूको कुराले क्षणभरमै मेरो सबै थकान मेटाइदियो । घण्टौं झरेर बगरको पुलबाट तर्नुपर्ने बाध्यता हट्ने भयो भनेर मन चङ्गा भयो ।
गह्रुङ्गो तेलको ग्यालिन र पिठ्युँको भारी मलाई हलुका लाग्न थाल्यो । फुरुङ्ग हुँदै उकालो उक्लें । मनोलाप गर्दै घर पुगें । बाटो कसरी काटें, पत्तै भएन । बाटोमा सुनेको कुरा सबै अरूलाई सुनाएँ । कतिले पत्याए, कतिले ‘हावागफ’ भनेर उडाए ।
हो, त्यतिबेला सूर्यप्रकाश पौडेलले उठान गरेका यी विषयहरू सुन्दा धेरैले यो ‘पागल’ कुरा पनि भन्ने गर्दथे । तर उनले विदेशमा रहेका क्रममा देखे–भोगेको अनुभव र आफूसँग भएको ज्ञानका आधारमा यो सम्भव भएको कुरा गरेका रहेछन् ।
अरूले मानुन् या नमानुन्, नाम लिउन् वा नलिउन्, साँच्चै मेरो सहरले आफ्नो परिचय बदल्ने खुड्किलो त्यही विन्दुबाट सुरुवात गरेको थियो । तत्कालीन समयमा कुश्मा–ज्ञादी जोड्ने गरी निर्माण भएको त्यो पुल हेर्न थुप्रै भीड लाग्ने गर्दथ्यो । संघीयता कार्यान्वयनमा आएपछि ओझेलमा परेको पर्वत सदरमुकाम कुश्मा अहिले यिनै मानव निर्मित पुल तथा साहसिक संरचनाहरूकै कारण थप गुल्जार बनेको हो । अहिले कुश्मामा मात्र लामा र अग्ला सातवटा पुल रहेका छन् भन्दा धेरैले पत्याउन मुस्किल पर्छ । तर यो सत्य हो ।
२०६७ सालमा नेपालकै अग्लो पुलको नामबाट कुश्मा–ज्ञादी झोलुंगे पुलले प्रख्याति कमाएपछि कुश्मा पर्यटकीय नगरीको रूपमा आफ्नो परिचय बनाउन थालेको हो । यो पुल बनेपछि कुश्मामा अरू पुलहरू क्रमशः थपिंदै गए र पर्यटकीय सम्भावनाहरू उजागर हुँदै गए । एकपछि अर्को गर्दै कुश्माले अग्ला पुल र साहसिक संरचनाको इतिहास रच्दै गयो ।
२०७० मा कुश्मा–कैया, २०७३ मा कुश्मा–मुडिकुवा, २०७४ मा कुश्मा–खरेहा–अधिकारीफाँट पुल निर्माण भए । त्यसैगरी पछिल्लो समय कुश्माको अदुवाबारीबाट बागलुङको बाङ्गेचौर जोड्ने गरी अर्को ‘कालीगण्डकी गोल्डेन ब्रिज’ निर्माण भएको छ । यो विश्वकै अग्लो दावी गरिएको छ । यसले अझ थुप्रै पर्यटकलाई आकर्षित गर्दै गएको छ ।
यतिले मात्र यहाँको परिचय थपिने क्रम रोकिएन । पर्वत उद्योग वाणिज्य संघको पहल र स्थानीय सामाजिक व्यक्तित्व होमनारायण श्रेष्ठको नेतृत्वमा २०६९ मा कुश्मा–बलेवा यान्त्रिक पुल निर्माण भयो । यो यहाँको साख बढाउने अर्को पहलकदमी थियो । पहिलोपटक नेपाली प्राविधिकहरूको सीप, दक्षताबाट निर्मित यो केवलकार मोडेलको पुलले अझ थप पर्यटकलाई आर्षित गर्यो ।
कुश्माबाट बलेवा एयरपोर्ट जाने–आउने लामो पुल निर्माणका लागि हौसिएका कुश्मेलीहरूलाई त्यतिबेलाको प्रविधिले साथ नदिएपछि केवलकार मोडलको यान्त्रिक पुल बनाउन यहाँका सर्वसाधारण एकमत भएका थिए । यही यान्त्रिक पुल मानिस र सामान ढुवानी गर्ने साधन मात्र नभई यहाँ आउने पर्यटकहरूको रोजाइको साधन समेत बन्न पुग्यो । निजी क्षेत्रबाट पाँच सय बढी सर्वसाधारणले विश्वास गरेर प्रत्यक्ष लगानी गरेको यो यान्त्रिक पुल नेपालमा पहिलो दावी गरिएको छ ।
त्यसैगरी कुश्माको मध्य छेउबाट यहाँको गरिमा बढ्ने गरी पुनः परिचय थपियो । कालीगण्डकी नदीमाथि कुश्मा–नेपाने जोड्ने गरी ५२० मिटर लम्बाइ र २२८ मिटर उचाइ रहेको अर्को साहसिक (ह्याङ्गिङ) पुल निर्माण भएको छ । युवा व्यवसायी राजु कार्कीको अगुवाइमा निर्माण भएको सो पुलका कारण अहिले कुश्मामा आउने पर्यटकमा उल्लेख्य वृद्धि भएको छ ।
साहसिक पर्यटनमा लामो समय अनुभव बटुलेका राजु कार्की साँच्चै आफ्नो थातथलो छोडेर कुश्माको परिचय बदल्न आएका एउटा दर्बिलो खम्बा हुन् । उनले थुप्रै भूगोल चियाए, नियाले तर कुश्मामा भरपुर सम्भावना देखे । कैयन् पटक निराश भएर घर फर्केका उनले निरन्तरको प्रयास पछि कुश्माको कहालीलाग्दो बाँदर लड्ने भीरमा देखेको स्वर्णिम सपना अन्ततः साकार पारेका छन् । उनको सपनालाई यहाँका थुप्रै युवाले साथ दिए ।
सुरुका दिनमा थुप्रै हण्डर खाएका उनी आज कुश्माको अनुहार बदल्ने युवा व्यवसायीको रूपमा चिनिन्छन् । अहिले उनी मात्र होइन उनीसँगै थुप्रै युवा कुश्मेली माटोमा साहसिक पर्यटनको सम्भावना खोजी गरिरहेका छन् ।
‘पर्वत’ अनकन्टार बुझ्नेहरू पनि आज पर्वत कुश्माको विकास र यहाँको सुगमताले थप मोहित हुने गरेका छन् । चाह्यो भने नेपाली माटोमै केही गर्न सकिन्छ भन्ने सन्देश यहाँका युवा व्यवसायीहरूले दिन सफल भएका छन् ।
आधा दर्जन बढी अग्ला र लामा पुल, नेपाली मोडेलको केवलकार, साततले गुप्तेश्वर गुफा, दुई मुखभएको अल्पेश्वर गुफा, दुर्लभ कालीगण्डकीको शिला र यहाँको र्याफ्टिङ, धार्मिक ग्रन्थमा वर्णित मोदीवेणी दिव्यधाम, सहस्रधारा र पार्वती गुफा, निर्माणाधीन विश्वकै अग्लो शिव–पार्वतीको मूर्ति, ऐतिहासिक दुर्लुङकोट, बाटुलेचौर लगायत यहाँका धार्मिक एवं दर्शनीय स्थलहरूले बदल्दै लगेको कुश्मालाई विश्वकै अग्लो स्वीङ, विश्वकै दोस्रो अग्लो बञ्जी, विश्वकै लामो र अग्लो स्काई साइक्लिङ, विश्वकै पहिलो अग्लो स्काई क्याफेले झनै बदलेको छ, उघारेको छ ।
पछिल्लो पटक अर्थमन्त्री जनार्दन शर्मा ‘प्रभाकर’ र उनकी धर्मपत्नीले एमसीसी टेबलिङ गर्ने बिहान यहाँस्थित विश्वकै अग्लो स्काई क्याफेमा बसेर गरेको ‘बिहानीखाजा’ समेत सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भएको थियो ।
कुश्माको परिचय थप उँचो बनाउने क्रम रोकिएको छैन । थप वृद्धि हुँदै गएको छ । यहाँका स्थानीय युवा व्यवसायीको पहलमा विश्वकै दोस्रो अग्लो सुपरम्यान शैलीको जीपलाइन समेत संचालनमा आएको छ । यसले कुश्मामा थप र नयाँ स्वाद दिइरहेको छ । विदेश गएर आएका युवादेखि कुश्मामै भविष्य देखेर लगानी बढाउने युवाहरूको कमी छैन यहाँ । सरकारी पक्ष अपेक्षाकृत उदासीन देखिए तापनि निजी क्षेत्रको उच्च मनोबलले कुश्माको आकर्षण बढाउँदै लगेको हो ।
डरलाग्दो तारेभीरमा आज ठूला–ठूला संरचना निर्माण भइरहेका छन्, डोरीमा झुण्डिंदै बाँदरले मान्छे गिज्याउने तिनै भीरहरूमा साहसिक गेमहरू संचालन भइरहेका छन् । झिलिमिली हेर्न दीपावली कुर्नु पर्दैन यहाँ । पुलमा रातभर आँखा नझिक्याई बल्ने धिपधिपे बत्तीहरूले पर्यटकको मन थप लोभ्याउँछन् ।
चचहुई गर्न दशैं कुर्नु पर्दैन यहाँ । हरेक दिन निष्फिक्रीसँग लट्ठामा हुँइकिएका हुन्छन् मानिसहरू । फरक–फरक प्रकारका पीङहरूबाट यहाँ आउने पर्यटकहरूले मनोरञ्जन लिइरहेका हुन्छन् । पर्यटक लक्षित गरेर सुविधासम्पन्न स्वीमिङ पुल सहितको होटलहरू निर्माण भइरहेका छन् । स्थानीय पर्वतको अर्गानिक स्वाददेखि, थकाली भान्सा, कोरियन र जापानिज खानाका स्वादहरू यहाँ रोजी–रोजी लिन पाइन्छ । अन्य थुप्रै सवालमा मत विभाजन भए पनि कुश्माको परिचय उँचो बनाउने विषयमा यहाँका व्यवसायी सधैं एकमत देखिन्छन् ।
संघीयताले थिलथिलो पारेको घाउ यिनै मानवनिर्मित सम्पदाहरूका कारण ‘खाटा’ बसेको अनुभव भएको छ । दिनकै सयौं गाडी यिनै संरचनामा रमाउन कुश्मा आउने जाने गर्दछन् भने यहाँका होटल व्यवसाय यिनै पर्यटकका कारण भरिभराउ देखिन्छन् । हिजो नून, तेल थाप्न खच्चड लाइन लाग्ने कुश्मामा आज सहजढंगले गाडी राख्ने ठाउँको अभाव हुँदै गएको छ ।
फराकिलो सडक सुविधासँगै पोखरादेखि कुश्मासम्म एकघण्टामै आउन सकिन्छ । माटोको सहर भनेर चिनिएको पर्यटकीय गन्तव्य मुस्ताङ जानेदेखि, बागलुङ कालिका र पञ्चकोट दर्शन गर्न आउनेको समेत रोजाइमा पर्ने गरेको छ कुश्माबजार । सहज र सीधा सडकको पहुँच भएका कारण पोखरा आउने पर्यटकहरूको पहिलो गन्तव्य कुश्मा नै हुने गर्दछ । दुर्लुङकोट, भैरवस्थानबाट देखिने मनोरम दृश्यदेखि, चित्रेको होमस्टेको स्वाद चाख्नेहरूसम्मले कुश्माको अर्गानिक स्वाद नचाखी फर्कन मन गर्दैनन् ।
साँच्चै पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल सञ्चालनमा आएपछि र कोरोना कहर स्वाट्टै घटेपछि कुश्माले पर्यटक धान्न धौ–धौ हुने देखिन्छ । यहाँका मनोरम डाँडापाखा, स्वच्छ वातावरण, अर्गानिक स्वाद, स्थानीय होमस्टे तथा सालैजो र मारुनीमा नाच्नुको मज्जाले पर्यटकलाई थप रोमाञ्चित बनाउनेछ । त्यसका अतिरिक्त स्थानीय मोदी र कालीको सुसेली सँगै यहाँको ओझिलो आतिथ्यताले पर्यटकको बसाइ अझ लम्ब्याउनेछ ।
पोखरा आएका पर्यटकहरू कुश्मासम्म आउन जसरी सडक पहुँच सहज छ, त्यसैगरी हामीले स्थानीयस्तरका सडकहरू समेत थप स्तरोन्नति गर्नुपर्नेछ । पर्यटन मैत्री सडक, पार्क, पार्किङ सुविधा र पर्यटकीय स्थलहरूमा सार्वजनिक शौचालय निर्माणमा ध्यान दिन जरुरी छ । बजारभित्र रहेका गुजुमुज्ज तार व्यवस्थापनदेखि, भद्दा विज्ञापनहरूको व्यवस्थापनमा आजैदेखि जुट्नुपर्नेछ ।
साहसिकदेखि धार्मिक पर्यटनसम्मका विकास र विस्तारका मोडेलमा थप हातेमालो गर्नुपर्नेछ ।
प्रस्तावित कालीगण्डकी जलाशययुक्त आयोजना, हेम्जा–(नयाँपुल) डिमुवा सुरुङ मार्ग, कालीगण्डकी करिडोर निर्माण र कोरला नाका संचालनमा नेतृत्व तहबाट पहलकदमी एवम् खबरदारी जरूरी छ ।
सम्भावित कुश्मा–भैरवस्थान केवलकार, कुश्मा–दुर्लुङकोट केवलकार, कुश्मा–बलेवा एवं कुश्मा ज्ञादी सीधा मोटरेवल पुलका लागि निजी तथा सरकारीस्तरबाट कोसिस गर्नुपर्ने देखिन्छ । पार्वतीधाम सँगै यहाँका पर्यटकीय क्षेत्र जोडिने गरी एउटा पर्यटक पथ निर्माण आवश्यक देखिन्छ । पर्यटकहरूको बसाइ लम्ब्याउन र यहाँ आएका पर्यटकहरूलाई कुश्मा आसपास रहेका ऐतिहासिक, मनोरञ्जनात्मक, धार्मिक एवं पर्यटकीय क्षेत्रमा पुग्न सहजताका लागि चुस्त सूचना प्रणाली स्थापना गर्न र सोही अनुसार प्रचारप्रसार गर्न आवश्यक छ ।
प्राकृतिक रूपमै धनी कुश्मा, धार्मिक सम्पदाका हिसाबले समेत सम्पन्न छ । यसका अतिरिक्त सानो भूगोलमा मानव निर्मित साहसिक र मनोरञ्जनात्मक संरचना हाम्रो अर्को परिचय बनेको छ । अबका दिनमा हामी समुन्नत, सुखी र समृद्ध बन्ने आधार पर्यटन नै हो । अतः हामीसँग भएको अथाह अवसरलाई बेलैमा चिनौं, सही सदुपयोग गरौं ।
हामीसँग भएका सम्पदा, अवसर र तथ्यको बेलैमा पहिचान गर्न सकेनौं भने हामी थुप्रै वर्ष पछि पर्नेछौं । अतः आफूसँग भएका सबै सम्भावनाको बोध गर्दै हामी अतिथिमैत्री बनौं, हाम्रा संरचनाहरू सोही अनुसार निर्माण गरौं । परिचय र पहिचान फराकिलो बनाउँदै गएको कुश्माको बदलिएको साख अझ उँचो बनाउन हरसम्भव कोसिस गरौं ।
